مهدی جوادی، پژوهشگر حقوق، در یادداشتی نوشت: خواه قدیمی‌ترین نسخۀ خطی تاریخ‌دار فارسی باشد و خواه قدیمی‌ترین کتاب بازمانده در تاریخ پزشکی به زبان فارسی، الابنیه عن الحقایق الادویه از کهن‌ترین آثاری است که به دست ما رسیده است و برای همین اهمیت قابل‌توجهی در مطالعۀ تاریخ زبان فارسی دارد.
در این کتاب اما اشارتی هم هست که ممکن است برای علاقه‌مندان به حقوق جالب باشد. برای مثال می‌توان در مقدمۀ آن، سرچشمۀ عباراتی را که سعدی در «معنی عدل و ظلم و ثمرۀ آن» آورده است یافت.
سعدی در باب نخست بوستان به نام «در عدل و تدبیر و رای» سروده است:
« خبر داری از خسروان عجم
که کردند بر زیردستان ستم؟
نه آن شوکت و پادشایی بماند
نه آن ظلم بر روستایی بماند
خطا بین که بر دست ظالم برفت
جهان ماند و با او مظالم برفت
خنک روز محشر تن دادگر
که در سایهٔ عرش دارد مقر
به قومی که نیکی پسندد خدای
دهد خسروی عادل و نیک رای
چو خواهد که ویران شود عالَمی
کند ملک در پنجهٔ ظالمی »
استاد غلامحسین یوسفی در حواشی گرانقدرش بر بوستان شرح داده که دو بیت اخیر اشاره به چند حدیث پیامبر است.* بی‌آنکه بخواهم سخن این استاد فرزانه را رد کنم، گمان می‌کنم سعدی این دو بیت را مستقیماً از اندرزنامه‌های فارسی برداشته است. دلیل این ادعا هم، گذشته از «خسروان عجم» که در نخستین بیت آمده، جملاتی است از الابنیه عن الحقایق الادویه.
ابومنصور هروی در مقدمۀ کتاب خود در مدح امیر منصور آورده است که «او (امیر منصور) را دیدم ملکی بزرگوار و دانا و حکمت‌شناس و حق‌دان و دانش‌جوی و داددِه و سخی‌دست و کریم‌طبع و سخن‌دان و زایرنواز و یزدان‌پرست و هنرورز. پس از جهتِ این فضل‌های شریف، مرا خرد تکلیف کرد که دلیل سعادت روزگار من بود و پادشاه عالم بود که به نام این ملک عالم و عادل این کتاب را تصنیف کنم، که نوشیروان عادل گفت که هر آن‌گه که خدای عزّوجلّ به امتی نیک خواهد [،] ملکانِ ایشان را عادل گرداند و عالِم.»
این جملات دربردارندۀ مضمون ابیات سعدی است، البته به نظر می‌رسد که نویسندۀ ابنیه نیز این عبارات را از یکی از اندرزنامه‌ها یا سیاست‌نامه‌های کهن فارسی برداشته که سعدی هم مستقیماً از آن اندرزنامه تأثیر پذیرفته است. اندرزنامه‌ای که یا به دست ما نرسیده و یا من در لحظۀ نگارش این یادداشت از آن بی‌خبرم.***
- برای دیدن این احادیث بنگرید به بوستان سعدی، به تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران، خوارزمی، چاپ ۱۴، ۱۴۰۱، ص. ۲۴۸.
** موفق‌الدین ابومنصور علی الهروی، الابنیه عن حقایق الادویه، به تصحیح شادروان احمد بهمنیار، به کوشش حسین محجوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ ۱، ۱۳۴۶، ص. ۲.
*** برای دیدن نام و وصف پاره‌ای از این اندرزنامه‌ها و خاصه «پندنامۀ نوشیروان عادل» و اندرزهای نوشیروان بنگرید به: شارل-هانری دوفوشه‌کور، اخلاقیات، ترجمۀ محمدعلی امیرمعزی و عبدالمحمد روح‌بخشان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی و انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران، چاپ ۱، ۱۳۷۷، به‌ویژه ص. ۳۱ و صص. ۴۱-۶۵. البته دور از ذهن نیست که این اندرزنامه به زبان پهلوی بوده باشد، اما از آنجا که گویا سعدی به زبان پهلوی آن‌اندازه تسلط نداشت که بتواند اندرزنامه‌ای را مستقیما از آن زبان بخواند، در متن از اندرزنامۀ فارسی سخن گفتیم.
ثبت دیدگاه